Mor Gabriel Manastırı ya da Deyrulumur Manastırı, yalnızca Mardin Midyat ilçesinin değil, aynı zamanda tüm Güneydoğu bölgesi ve Türkiye genelinde önemli bir mekandır. Bu tarihi ve kutsal yer, hem yerli hem de yabancı turistler ile Süryani cemaatinin sıkça ziyaret ettiği aktif bir Süryani Ortodoks manastırıdır ve 1600 yılı aşkın bir geçmişe sahiptir. Bu yönüyle dünyanın en eski faal manastırlarından biri olarak tanınmaktadır.
Mor Gabriel Manastırı, Midyat’ın güneydoğusunda, yaklaşık 3 km uzaklıkta, Yayvantepe yakınlarında konumlanmıştır ve Mardin ile Şırnak illeri arasında bulunmaktadır. Özellikle Midyat’tan sonra, kadim zamanlara ait keşfedilmesi gereken kalıntıların bulunduğu yol boyunca ilerledikten sonra manastıra ulaşmak için bir sapak izlenmelidir. Kuruluşundan beri Mor Gabriel Manastırı, çevresine ve cemaatine büyük bir önem vermiştir.
Aktif Süryani Manastırı
Bu manastır, tarih boyunca farklı isimlerle anılmıştır. 1600 yıldan fazla süredir var olan bu yapı, başlangıçta Mor Şmuel Manastırı olarak adlandırılmış, daha sonra kurucu azizlerinden Mor Şemun’a atfen Kartminli Mor Şemun Manastırı olarak bilinir hale gelmiştir. Zamanla ise iki kurucu azizin isimlerinden ötürü Mor Şmuel ve Mor Şemun Manastırı olarak anılmaya başlamıştır.
Mor Gabriel, 7. yüzyılda Turabdin ve Manastır Metropoliti olarak hizmet vermiş, bölgenin önde gelen azizlerinden biri olmuştur. Zamanla manastırın ismine Mor Gabriel’in adı eklenmiştir. 15. yüzyıldan itibaren bu yapı daha çok Mor Gabriel Manastırı olarak anılmaya başlanmıştır. Ayrıca, Kartmin Manastırı veya Deyrulumur Manastırı (Deyr-al-umr) olarak da bilinmektedir.
Tur Bilgileri
Mor Gabriel Manastırı’na araçla ulaşım mümkündür ve giriş kapısına yakın geniş bir otopark bulunmaktadır. Ziyaretçiler, araçlarını burada park ederek, manastır girişindeki görevli personel veya rehberler eşliğinde keşfe çıkabilirler. Rehberli tur yaklaşık 45 dakika sürmektedir. Tur bitiminde ziyaretçiler, rehberler eşliğinde ya da bağımsız olarak manastırda fotoğraf çekebilirler.
Önemli bir nokta, manastırın hala faal durumda olduğunu ve burada yaşayan rahip, rahibe ve diğer din görevlilerinin günlük faaliyetlerinin aksamaması için ziyaretçilerin uyarılara dikkat etmesi gerektiğidir. Tur sırasında sessiz olunmalı, alçak sesle konuşulmalı ve girişi yasak olan bölgelere veya yapılara girilmemelidir.
Mor Gabriel Kemerleri
Manastıra yaklaşık 500 metre mesafedeki yapı, Kivah köyü ile manastır arasında yer almaktadır. Bu yapı, İsa’dan önceki döneme ait bir pagan veya putperest tapınağı olarak değerlendirilmekte. 1900’lerin başında, yapının bulunduğu alandaki kemerli yapıda yer aldığı düşünülen sunak, bugünkü yıkıntıların altında kalmış durumdadır. Kemerli yapının korunabilmesi ve yok olmaması için restorasyon çalışmaları gerekmektedir.
Dua Evi veya Büyük Kilise
Manastırın kurucuları Mor Şmuel ve Mor Şemun’un dua etmek amacıyla inşa ettikleri ilk kilisenin, manastırın içinde yer aldığına inanılmaktadır. Manastırın temellerinin atılması, Melek ve Mor Şemun’un girişimiyle gerçekleşmiştir. Büyük Kilise’nin inşası sırasında, imparator Anastasius tarafından gönderilen mimarlar ve ustalar çalışmıştır. Bu kişiler, buraya gelir gelmez, melek tarafından yerleştirilen taşları sökmeme ve yapının o taşlar üzerine inşa edilmesi gerektiği konusunda rüyalar görmüşlerdir. Yapı, 1997 yılında bir onarım sürecinden geçmiştir.
Büyük Kilise’nin inşası 512 yılında tamamlanmıştır ve bu kilisenin mimarları Şufnay oğulları Theodore ve Theodosius olarak bilinmektedir. Bu mimarların isimleri, diğer döneme ait kilise ve manastır yapılarında bilinmeyen detaylardır. Bizans İmparatoru Anastasius tarafından gönderilen bu mimarlar ve taş ustaları, Dara kentini Perslere karşı sağlam bir yer haline getirmek amacıyla yapmışlardır. Büyük Kilise’nin yapımındaki katkılarından ötürü zamanla Anastasius Kilisesi olarak anılmaya da başlanmıştır.
Büyük Kilise Mozaikleri
Mor Gabriel Manastırı’nın Büyük Kilisesi, beşik tonozlu bir yapıdır ve kuzey-güney doğrultusunda uzanırken, doğu tarafında üç şapel bulunmaktadır. Kilisenin tonozu 18,25 metre uzunluğunda ve bölgenin en geniş tonozlarından biridir; genişliği ise 10,7 metredir. Kilisenin merkezindeki şapelde bulunan mozaikler, restorasyon çalışmalarından sonra daha belirgin hale gelmiştir. Bu mozaikler 6. yüzyıla aittir. Bazı mozaiklerin kaybolması nedeniyle yapının kim tarafından inşa edildiği tam olarak anlaşılamamaktadır ve mozaiklerin kapladığı alan 22,5 metrekareyi bulmaktadır. Kilisenin ana yapısı olan naosun doğu duvarında iki adet mezar bulunmaktadır; mezarların üzerindeki yazıtlardan sol taraftaki mezarın Mor Karpos’a ait olduğu anlaşılmaktadır.
Büyük Kilise Çan Kuleleri
Mor Gabriel Manastırı’nda iki adet çan kulesi bulunmaktadır. 1971 ve 2003 yıllarında inşa edilen bu çan kuleleri, taş işçiliği ile dikkat çekmektedir. Batı yönünde, 2003 yılında yapılan çan kulesi, öncesinde bulunan başka bir çan kulesinin yerine inşa edilmiştir ve bu yeni kule ölmüş olanların ruhları için yapılmıştır.
Theodora Kubbesi
Mor Gabriel Manastırı içindeki en göz alıcı yapılarından biri, sekiz kemerin oluşturduğu sekiz köşeli ve kubbeli bir yapıdır ki dışarıdan küp şeklindedir. Bu yapının “Theodora Kubbesi” olarak adlandırılmasının iki nedeni bulunmaktadır. İlki, kubbenin yapılmasını sağlayan kişinin Bizans İmparatoru I. Justinianus’un eşi olan İmparatoriçe Theodora olmasıdır. İkincisi ise yine Bizans İmparatoru Arcadius’un kızı olan Theodora’nın hastalanması ve Mor Şmuel’in dualarıyla iyileşmesidir. Başlangıçta vaftizhane olarak kullanıldığı düşünülen bu yapının sekiz kemerinin bu iddiayı desteklediği düşünülmektedir.
Theodora Kubbesi daha sonra, yanındaki oda ile birleştirilerek manastır mutfağı ve yemekhanesi haline getirilmiştir. Günümüzde ziyaret edildiğinde, odanın içinde tek parça mermerden yapılmış büyük bir hamur teknesi bulunmaktadır.
İnziva Kulesi
Manastıra oldukça yakın ve dikkate değer bir yapı, sadece 300 metre uzaklıktadır. 10 metre yüksekliğinde ve 6×5 metre boyutlarına sahip bu yapı, manastırın erken dönemlerinde izleme kulesi ya da stilittir olarak kullanılmış olabilir. Rivayete göre, Mısır kralının kızı, 800 askerle birlikte Mor Gabriel Manastırı’na hediyeler getirmiş ve burada yaşadığı olağanüstü deneyimler sonrasında burada kalmaya karar vermiştir. Bu nedenle de kendisi için bu kule inşa edilmiştir.
Meryemana Kilisesi
Theodora Kubbesi’ne uzun bir abbaradan geçilerek ulaşılmaktadır. Mimari yapısı üç kemer ve üç beşik tonozlu bir alan içermektedir. Yaklaşık 5. yüzyıla tarihlenmektedir. Kilisenin sunağı 1991 yılında inşa edilmiştir. Günümüzde ziyaretçilerin giriş yaptığı kapının üstünde, 1965 yılında Patrik İgnatius III. Yakup’un ziyaretine dair bir kitabe yer almaktadır. Ana kilise kapalı olduğunda, ibadetler bu kilisede gerçekleştirilmektedir.
Şehitler Evi / Azizler Evi
İlk olarak Şehitler Evi olarak adlandırılmasının nedeni, başlangıçta burada şehitlerin defnedilmiş olmasıdır. Toplamda 15 niş mezar bulunmaktadır. Manastıra yapılan saldırılarda şehit düşen azizlerin yanı sıra daha sonraları buraya metropolitler, manastır liderleri ve rahipler de defnedilmiştir. Şehitler Odası, sol ve sağ olmak üzere iki tonozdan oluşmaktadır. Soldaki tonozda manastırın kurucuları Mor Şmuel ve Mor Şemun’un mezarları bulunurken, sağdaki tonozda ise 7. yüzyılda manastır metropoliti ve bölgenin önde gelen azizlerinden Mor Gabriel’in mezarı yer almaktadır. Mezarlar, mermerden yapılmış beşik çatı formundadır ve bir yanı boştur. Bu boşluk, insanların buradan toprak alarak bereket umuduyla kullanmalarından kaynaklanan bir ihtiyaçtan kaynaklanmaktadır.
Bu niş mezarlarda 12.000 azizin kemikleri bulunmaktadır. Bu kemikler, çeşitli manastır ve kiliselerden getirilen kemiklerden oluşmaktadır. Aslında bu sayının daha fazla olduğu bilinmektedir; ancak manastırdaki aziz kemiklerinin 12 bin olarak belirtilmesinin sebebi, Hz. İsa’nın 12 havarisi ile ilişkilendirilmesidir. Günümüzde burası ziyaretçilere açıktır.
